Hoe is ons brein opgebouwd?
Eigenlijk is ons brein opgebouwd uit drie hoofdstructuren: eigenlijk een brein in een brein in een brein. Zie Figuur 1.
Het oudste deel van de hersenen is de hersenstam, ook wel het reptielenbrein genoemd. Het heeft een beperkt, maar zeer krachtig leervermogen. Hierin zitten de lessen van vorige generaties (het genetische geheugen) die onze reflexen aansturen. In dit deel van het brein bevinden zich ook de instinctieve overlevingsreacties op gevaar, de zogenoemde vecht-, vlucht- of bevriezingsreacties. Verder wordt vanuit dit brein de basisfuncties geregeld zoals het ademhalen, het verteren van voedsel en de voortplanting. Dit brein is nauwelijks toegankelijk voor de ratio. We hebben hier dus bewust bijna geen invloed op. Probeer maar eens te stoppen met ademhalen. Dat lukt niet lang.
Bovenop het reptielenbrein bevindt zich het zoogdierenbrein. In dit brein bevindt zich een groep structuren die samen het limbische systeem vormen, ook wel de emotionele hersenen genoemd. Het limbisch systeem bestaat uit de hypothalamus (besturing van het hormonale systeem, regelt honger, dorst en verzadiging en de biologische klok), de amygdala (verwerken en opslaan van emoties), hippocampus (plaatst gebeurtenissen aan tijd en ruimte). Bij jonge kinderen is de hippocampus nog niet volgroeid waardoor ervaringen niet gekoppeld kunnen worden aan tijd. Herinneringen zijn pas vanaf 3e jaar beschikbaar en worden pas dan gekoppeld aan woorden. Dit belangrijke brein is de zetel van emoties, gevoelens, motivatie en sociaal gedrag.
Het laatst ontwikkelde deel van het menselijk brein is de cortex. De cortex maakt het intelligente denken mogelijk en maakt het mogelijk dat wij communiceren via taal. De zogenoemde prefrontale cortex is zelfs in staat als manager van ons functioneren op te treden. Maar, de cortex is een zwak systeem; zowel het reptielenbrein als het zoogdierenbrein zijn krachtiger.
Van oudsher werd het brein gezien als een top-down benadering: de hogere hersenen beheersen de lagere hersenen. Uit huidig wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat dit niet klopt. Eigenlijk zijn onze hogere denkprocessen geen meesters maar dienaren en is de bottum-up benadering veel meer van toepassing.
Deze drie breinen behoren samen te werken als een eenheid, als een orkest waarin ieder deel zijn rol speelt en waar een dirigent (de geest) de boel aanstuurt. Als deze drie-eenheid niet goed samenwerkt ontstaan er problemen. Bij een trauma werken de drie breinen niet meer als een eenheid.
Bij een trauma reageert het zenuwstelsel op triggers die in het onbewuste geheugen zijn gekoppeld aan eerdere stressvolle situaties, het zogenoemde trauma-netwerk en komt het meteen in actie. Dit zijn vaak onbewuste automatische reacties zonder aanwezigheid van feitelijke gedachten. Bij activering van het trauma-netwerk worden direct de instinctieve overlevingsreacties geactiveerd.
Activering overlevingsreactie: twee systemen
Bij mogelijk gevaar worden altijd twee circuits actief in ieder mens: het snelle en het langzame circuit.
Het snelle systeem is automatisch en reageert direct. Je hebt hier geen bewuste invloed op. Het zendt informatie direct vanuit de zintuigen naar het limbisch systeem. De thalamus geeft een grove scan op bekende gevaarlijke objecten, zoals slangen of spinnen. De amygdala evalueert al deze informatie en vertaalt dit direct naar een vecht- of vluchtreactie via activering van het sympathische zenuwstelsel (het gaspedaal). Het emotionele brein en de hersenstam voeren deze functies uit zonder tussenkomst van je bewustzijn, de cortex. Dit zou namelijk te veel tijd kosten en dat is nadelig voor de kansen op overleving.
Het langzame systeem zendt alle informatie van de thalamus naar de hippocampus en naar de cortex voor verdere analyse. Dit systeem is trager omdat het meer hersenverbindingen bevat en het vereist meer bewuste verwerking van de informatie. De cortex bekijkt de informatie, vergelijkt dit met gelijksoortige situaties in het verleden en besluit dan hoe verder te reageren. De hippocampus plaatst de betreffende situatie in tijd en ruimte. Dit langzame systeem heeft aanvullend nog de taak te beoordelen wat er instinctief al in gang is gezet. Nu kan bewust worden besloten wat te doen en of de vecht- of vluchtreactie terecht is geweest. Zo ja, de actie wordt voortgezet en er wordt besloten wat verder de beste strategie is: vluchten of vechten. Zo niet dan wordt de actie geremd en wordt het parasympathisch zenuwstelsel weer actief en komt het lichaam in de rust – en herstelfase.
Veteranen hebben het bijvoorbeeld vaak zwaar in december, een periode waarin veel vuurwerk wordt afgeschoten. Iedere knal geeft een schrikreactie en brengt automatisch beelden terug van de aanslag. Eerst is er de reactie in het zenuwstelsel, pas daarna het besef dat dit niet de oorlog is. Dit kan ervoor zorgen dat mensen niet meer na buiten durven of in grote massa’s willen zijn. Zo kan het bestaan steeds kleiner worden als hier niets mee wordt gedaan. Soms zwakt dit vanzelf af, soms niet. Dan spreekt men over een trauma.
Trauma-netwerk
Als iemand een traumatische ervaring heeft beleefd, wordt in de emotionele hersenen als het ware een trauma-netwerk aangemaakt waarin de context van de situatie wordt opgeslagen. De locatie, de omgeving, de zintuiglijke sensaties vallen allemaal onder deze context. Maar daarnaast worden ook andere zaken hierin meegenomen, zoals de mate van bedreiging, eerdere traumatische ervaringen en de hoeveelheid aandacht die naar de situatie gaat. Elk van deze factoren kan een trigger vormen om dit netwerk te activeren. Omdat zaken deels bewust maar deels ook onbewust worden opgeslagen is niet altijd duidelijk wat een trigger kan zijn. Zo kan een geur of kleur van iets als voldoende zijn om dit traumanetwerk te activeren. Bij (onbehandelde) trauma kunnen ook steeds meer triggers onderdeel worden van dit traumanetwerk, waardoor ook de herbelevingen en ongewenste emotionele reacties steeds erger worden. Dit omdat het snelle systeem zeer grof werkt. Alles wat lijkt op de situatie wordt meegenomen en zo kan dit steeds groter worden.
